1. Dzieje miasta



Nie jest dokładnie znana data powstania Nowogardu.
Wykopaliska z okresu kultury prałużyckiej dowodzą, że już 3500 lat1 temu początek miastu dał gród, który znajdował się na półwyspie leżącym na głównym szlaku komunikacyjnym, z którego korzystali nie tylko kupcy, ale i wojska nieprzyjacielskie pragnące dostać się w głąb kraju2.
Gród ten był umocniony wałem drewniano – ziemnym. Bezpośredni dostęp do niego był od strony zachodniej, zaś ze wschodnimi brzegami jeziora łączył go wąski drewniany pomost ułatwiający jego obrońcom odwrót w razie napadu nieprzyjaciół3.
   Znaczenie istotne dla rozwoju osady miała droga wojenno – handlowa, biegnąca przez gród z Wolina do Kołobrzegu. Tą właśnie drogą w 1124 roku podążał na Pomorze Zachodnie, wysłany przez Bolesława Krzywoustego orszak św. Ottona4. Najprawdopodobniej to właśnie wtedy ludność Nowogardu przyjęła chrzest i zbudowała w grodzie pierwszy kościół, otoczony grzebalnym cmentarzem, choć jak podaje ksiądz Holzapfel5, już na przełomie tysiącleci w Nowogardzie zbudowano chrześcijańską świątynię6, którą poświęcił biskup Reinbern, Niemiec z Turyngii7. Została ona prawdopodobnie zburzona w czasie powstania Wieletów w roku 1003.
W 1130 roku, kiedy wiara chrześcijańska powraca ponownie na te tereny, w Nowogardzie zostaje położony przez biskupa Wojciecha z Wolina8 kamień węgielny pod budowę kościoła romańskiego pod wezwaniem Matki Bożej9.
   Był on drewniany. Świadectwem na tamten czas są zachowane do dnia dzisiejszego dwie granitowe misy chrzcielne, starsze od kościoła gotyckiego. Takim samym świadectwem istnienia świątyni już w XII wieku, są kamienne fragmenty cokołu i plan świątyni, do której dobudowano w wieku XIV prezbiterium i obecną gotycką wieżę10. 
Przyjęcie wiary chrześcijańskiej miało wielki wpływ na rozwój osady targowej, która z czasem stała się miastem zaliczanym, jak podaje w swej kronice arabski kronikarz Al – Idrisi11, do pięciu wielkich ośrodków ówczesnej Polski.
Historia rozwoju miasta i budowy nowego kościoła Mariackiego w Nowogardzie wiąże się z rokiem 1268, kiedy to książę szczeciński Barnim I oddaje gród wraz z ziemią biskupowi kamieńskiemu Hermanowi von Gleichen (1251–1289), o czym informuje nas następujący passus, będący równocześnie pierwszą wzmianką o mieście: Nogart Castrum et villo sive oppidum episcopi Caminensis12 (Nowogard zamek i miasto oraz wszystkie posiadłości wiejskie biskupów kamieńskich)13.
W roku 1274, biskup Herman osadza w nim swego krewnego - grafa z Braunschweigu14 - Ottona von Eversteina15, obdarowując go jednocześnie 700 łanami ziemi16. Od tego też czasu datuje się napływ osadników niemieckich zarówno do samego miasta Nowogardu jak i do okolicznych wsi. Ludność słowiańska została zmuszona do zamieszkania kiczu podmiejskiego zwanego też wikiem, za murami miejskimi w pobliżu Bramy Stargardzkiej.
Nowogard wraz z przynależnymi mu łanami należał do rodu Eversteinów do 1663 roku17.  Od nich to, w 1309 roku, miasto otrzymało prawa lubeckie, co wiązało się z rozpoczęciem przebudowy starego i kształtowania nowego układu przestrzennego miasta.
Miasto lokacyjne rozbudowało się w kierunku południowym zajmując teren półwyspu. Zabudowany teren, ograniczony dwoma jeziorami, zamknięto murami obronnymi, wzniesionymi w I połowie XIV wieku18, uzyskując w ten sposób plan o kształcie nieco spłaszczonego koła. Przyczyniły się do tego wojny z Brandenburgią oraz zamieszki wewnętrzne grożące bezbronnemu miastu rabunkiem i splądrowaniem.
Mur kamienno-ceglany, blisko 5-metrowej wysokości, posiadał czatownie oraz bramy obronne. Brama od strony południowo – wschodniej nazwana została Stargardzką, a od strony północno – zachodniej Gryficką. Obie bramy znajdowały się na szlaku handlowym, który przecinał miasto. Właśnie tą drogą, od Płot do Koszalina biegł główny hanzeatycki szlak handlowy, który w dużym stopniu przyczynił się do pomyślnego rozwoju Nowogardu. Przestrzeń ograniczoną murami podzielono dosyć regularną siatką ulic na kwadratowe i prostokątne kwadry z centralnie usytuowanym rynkiem, również o kształcie prostokąta. Na środku rynku wybudowano w XIV wieku ratusz19, który był siedzibą rady miejskiej, składającej się z kilku rajców. Na czele rady stał jeszcze wówczas wójt, urzędnik grafów nowogardzkich. W zachodniej zaś części rynku usytuowano kościół farny.
Zabudowę miasta, to jest obwarowań, ratusza, domów mieszkalnych i kościoła prowadzili głownie mieszczanie czerpiący dochody z dzierżawy ziemi i z rzemiosła20. Było to dużym obciążeniem dla mieszkańców miasta, zważywszy, że Nowogard w okresie średniowiecza liczył nie więcej niż 500-600 mieszkańców21. Mimo stosunkowo skromnych środków utrzymania, mieszczanie nowogardzcy przystąpili w I połowie XIV wieku do budowy swojej świątyni, w czym jednak musieli im pomagać właściciele miasta.
Miasto na przełomie XIV - XV wieku ogromnie podupadło. Główną przyczyną tego były wojny feudalne prowadzone przez Eversteinów22 wraz z Borkami i Dewitzami przeciw Wedlom oraz zatarg z biskupami kamieńskimi, których lennikami byli Eversteinowie23. Szczególne nasilenie tych wojen przypadło na drugą połowę XIV wieku24.  Wiele budynków w tym czasie było w stanie ruiny, dlatego też w roku 1467 bracia Ludwik i Albrecht25 Eversteinowie rozszerzyli nieco uprawnienia miasta, co miało ogromy wpływ na polepszenie sytuacji materialnej miasta. Uprawnienia te dawały miastu dochód w postaci dwóch trzecich z kar sądowych; jedną trzecią zatrzymywał nadal pan na Nowogardzie. Otrzymano też zezwolenie na połów ryb na jeziorze, z zastrzeżeniem, że połów mógł odbywać się przy pomocy małej sieci, gdyż połów dużą siecią był dozwolony dla feudałów, którzy ze swych połowów przekazywali do rozdziału radzie miejskiej26 drobiazg rybny. Dzięki tym przywilejom danym mieszkańcom przez Eversteinów, mogli oni odtąd zbierać bez żadnych opłat trzcinę z jeziora dla naprawy dachów swych domów oraz pewne kontyngenty drzewa z lasu. Większość domów w wieku XIV/XV była w mieście zbudowana z drzewa i pokryta trzciną, dlatego to miasto w czasie wojen i zbrojnych zatargów panów Nowogardu padało często pastwą pożarów i zniszczeń.
W pierwszej połowie XVI wieku Nowogard należał do najmniejszych ośrodków na Pomorzu i maksymalnie liczył 600 mieszkańców, wraz z okręgiem zamkowym, tzn. z mieszkańcami zamku, załogą i służbą zamkową liczba całego kompleksu miejskiego nie przekraczała 800 osób27.
W XVI wieku doszło wreszcie do uregulowania stosunków prawnych między miastem a właścicielami miasta. Sprawy te zostały sformułowana w tzw. trzecim przywileju wydanym w 1574 roku.
Z dokumentu tego wynika jasno, że miasto, mimo iż w sprawach zarządu wewnętrznego i w kwestiach prawnych kierować się miało prawem lubeckim, samorządu jednak nie posiadało. W dokumencie tym bowiem feudał wyraźnie zastrzegł sobie prawo wyboru rady oraz burmistrza. Tak samo bez zgody hrabiego, miasto nie mogło przyjmować w swoje mury przybyszów i nadawać im praw miejskich28. Oznacza to, że mimo praw które miasto posiadało, życie wewnętrzne w praktyce było kontrolowane przez ród Eversteinów. Poprawa sytuacji gospodarczej miasta miała miejsce w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, w okresie rządów Ludwika29 von Eversteina zwanego też trzecim, który rozbudował swoją siedzibę30 oraz przeznaczył ogromne sumy pieniężne na reperację i upiększenie kościoła miejskiego31. W wieku XVI Pomorze Zachodnie znajdowało się pod wielkim wpływem niemieckim. W tym też, jak twierdzi wielu historyków niemieckich i polskich, należy doszukiwać się sympatii i poddania się nauce Marcina Lutra w roku 1534 mieszkańców Nowogardu, z których większość w tamtym czasie była pochodzenia niemieckiego.
Kościół został zamieniony na zbór protestancki, zaś cały majątek kościelny przeszedł na własność rodu Eversteinów, którzy także przeszli na protestantyzm32.

 

2. Organizacja parafii

2.1. Kościół



Początki Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim sięgają roku 1000. Wówczas to utworzona została, obok archidiecezji gnieźnieńskiej, diecezja krakowska, wrocławska i kołobrzeska, obejmująca swym zasięgiem obecną diecezję szczecińsko-kamieńską. Pierwszym i zarazem jedynym jej biskupem został kapłan z okolic Merseburga – Reinbern33, który został wyświęcony na kapłana w roku 990 w Merseburgu, zaś konsekrację biskupią otrzymał prawdopodobnie w 1000 r.
Działalność misyjna bp. Reinberna została przerwana przez wojnę niemiecko-polską i powrotem pogaństwa. Reinbern opuścił wówczas Kołobrzeg (1013 r.) i udał się na dwór polskiego króla Bolesława Chrobrego34. 
Właściwym Apostołem Pomorza, któremu wyprawa misyjna się powiodła, był biskup Otton z Bambergu.
W czerwcu 1124 roku bp. Otton w towarzystwie licznego orszaku, w którym znajdowało się 20 kapłanów, w tym 3 polskich z książęcym kapelanem Wojciechem na czele, wyruszył z misją ewangelizacyjną na Pomorze Zachodnie, która zakończyła się sukcesem
w lutym 1125 r. Nawrócił wówczas księcia zachodniopomorskiego Warcisława i 22 tys. Pomorzan oraz erygował nowe kościoły w 9 miejscowościach. W 1128 odbył drugą podróż misyjną, w czasie której założył 3 kościoły w trzech miejscowościach.
Biografowie jego podkreślają, że biskup dla każdego grodu zbudował kościół, obsadził go duszpasterzem i wyjednał u księcia Warcisława uposażenie dla nowych kościołów parafialnych35.
Pierwsi kapłani podlegali każdorazowo biskupowi Bambergu, dopiero bulla papieska “Ex comissa nobis” z 14.X.1140 r. ustanowiła biskupstwo pomorskie z siedzibą w Wolinie36, które z powodu najazdów zostało przeniesione do Kamienia.
Biskupstwo kamieńskie od początku swego zaistnienia wzbogacone zostało hojnie przez książąt pomorskich dobrami ziemskimi oraz sami biskupi nabywali przyległe do biskupstwa tereny. W ten właśnie sposób, poza księstwem pomorskim – „cum omni iure”, biskup kamieński Herman nabył w roku 1268, za zgodą księcia pomorskiego Barnima I okręg nowogardzki. Na posiadanym terenie rozpoczęto budowę kościoła.
Łącznie do roku 1300 na Pomorzu Zach. wybudowano około 27037, zaś w latach 1300-1320 następne 10038 nowych świątyń. W sumie do końca średniowiecza wybudowano około 1100 (łącznie z kaplicami)39 nowych miejsc kultu. Spośród nich jedynie 400 posiadało tytuł własny. Zazwyczaj kościoły nosiły nazwę „Stadkirche” - „kościół miejski”, lub „Kirche der Deutschen” - „kościół niemiecki”.
Od samego początku zaistnienia diecezji kamieńskiej, jej biskupi interesowali się przede wszystkim dziedziną kościelną i duchową40. Mimo tych zabiegów, pod koniec średniowiecza dało się zauważyć poważny kryzys w Kościele katolickim.
Na Pomorzu Zachodnim takimi znakami było m.in. ograniczona samodzielność biskupów kamieńskich, na których wybierani byli tylko protegowani książąt pomorskich, duże obciążenie podatkami i różnego rodzaju daninami oraz zbytnia ingerencja kościelnego wymiaru sprawiedliwości.
Wystąpienie reformatora Marcina Lutra w Wittenberdze w roku 1517 było wydarzeniem, które na Pomorzu Zachodnim zapoczątkowało nowy okres w dziejach życia religijnego na Pomorzu.
Oficjalnie reformację na Pomorzu Zach. wprowadzono w dniu 13 grudnia 1534 r. podczas sejmiku pomorskiego41. Naciskom reformacji oparł się ówczesny biskup kamieński Erazm von Mantenffel (1521-1544), lecz jego następca, Bartłomiej Svave w dniu 12 października 1545 r. oddał biskupstwo kamieńskie w ręce protestanckich książąt, sam zaś przyjął wyznanie augsburskie i mianowany został superintendentem42.
Pierwsza wzmianka43 o kościele nowogardzkim pochodzi z 5 lutego 1325 r. W tym bowiem roku grafowie44 Herman i Albrecht45 von Everstein oddali kościołowi w Nowogardzie 2 łany ziemi oraz młyn w dzierżawę46. Następna wzmianka pochodzi z roku 1332, kiedy to rada miejska, za zgodą grafów nowogardzkich, ufundowała dla kościoła ołtarz pod wezwaniem Marii Magdaleny, dodając również i 14 włók47 na wyposażenie kościoła i 2 włóki ziemi48 na stalle duchownych49. Wzmianki te dowodzą, że kościół w Nowogardzie istniał już w latach 30-tych XIV w.
Przełom XIV/XV w. jest okresem wyposażania i końcowych prac związanych z budową kościoła50. W roku 1451 Albrecht51 von Everstein ufundował dla kaplicy rodu ołtarz pw. Świętej Trójcy52, z czego wynika, że kaplica ta, usytuowana po północnej stronie prezbiterium, istniała już w tym czasie oraz założył 25 stycznia 1459 r. szpital dla ubogich, który sam opłacał, lecz był on pod opieką kościoła. W roku 1485 kościół otrzymał jako dar nowy dzwon z napisem: „o kunick der eren kum mit vrede - pavel ghevert I r r r r v    (1485) maria anno”·, zaś w roku 1511, Hermann Wiese i jego żona, ofiarowali 2 włóki ziemi na utrzymanie ołtarza Świętego Krzyża, którego byli patronami.
W końcu XV wieku kościół posiadał kształt zbliżony do stanu obecnego. Do prostokątnego, zakończonego trójbocznie prezbiterium przylegał od zachodu trójnawowy pseudobazylikowy korpus nawowy, założony na planie zbliżonym do kwadratu. Po południowej stronie prezbiterium usytuowana była zakrystia i niewielka kaplica zwana Rycerską, która obecnie pełni funkcję drugiej zakrystii, natomiast po północnej stronie prezbiterium znajdowała się, wspomniana już prostokątna w rzucie kaplica o dwuprzęsłowym układzie wnętrz. Do zachodniej elewacji korpusu przylegała wieża, założona na planie prostokąta, nieco szerszego niż nawa główna.
Budowę53 fary rozpoczęto od prezbiterium nadając mu formę krótkiej, prostokątnej w rzucie nawy zamkniętej od wschodu trzema bokami z sześcioboku. Bryła prezbiterium jest stosunkowo niska i przysadzista, posiadając ubogi detal architektoniczny ograniczający się na zewnątrz tylko do profilowania ościeży okien, złożonego z półwałka i prostych uskoków. To ubóstwo detali zostało spowodowane licznymi późniejszymi przebudowami.
Wnętrze prezbiterium uzyskało również bardzo proste formy. Pięciodzielne okna usytuowano w płytkich ostrołukowych wnękach oddzielonych jedna od drugiej wąskimi lizenami profilowanymi na narożach półwałkami. Na lizeny spływały ze sklepień żebra, których pierwotnych form niestety nie znamy. Obecnie krzyżowo-żebrowe sklepienia  o półwałkowym przekroju żeber, zostały założone w XX wieku, zapewne na wzór sklepie zniszczonych.
Prezbiterium zostało wzniesione w pierwszej połowie XIV wieku. Datowanie to potwierdzają: technika budowy (wendyjskie wiązanie cegieł) oraz forma wąskich lizen profilowanych na narożach. Uściślenie datowania jest niemożliwe ze względu na zbyt małą ilość pierwotnego detalu architektonicznego.
Budowę zakrystii oraz korpusu nawowego rozpoczęto w jakiś czas po ukończeniu prezbiterium. Świadczy o tym głównie brak powiązania murów zakrystii z prezbiterium oraz inny sposób opracowania ościeży okien, które w zakrystii i w korpusie nawowym posiadają tylko prosto sfazowane narożniki. Inna jest również technika wznoszenia murów: w prezbiterium bardziej staranna o czystym wiązaniu wendyjskim, podczas gdy w zakrystii i w korpusie nawowym występuje mieszany układ cegieł tj. wendyjski i gotycki.
W pierwszej fazie budowy powstała tylko jedna, wschodnia część, założona na planie nieregularnego prostokąta. Zniekształcenie rzutu od strony wschodniej jest wynikiem dostawienia ściany wschodniej do skośnie ustawionej przypory prezbiterium.
Drugą część zakrystii dostawiono do zakrystii wtórnie, o czym świadczą zarówno cieńsze mury jak również fakt, że w ścianie południowej prezbiterium, tuż przy łuku tęczowym było pierwotnie okno, które zamurowano po dostawieniu tej kaplicy. W narożniku południowo-zachodnim tej kaplicy istnieje mocno pogrubiony mur, który może być pozostałością po pierwotnej w wieżyce komunikacyjnej, jakie zwykle sytuowano w tych miejscach. Ponieważ jednak obecna, zewnętrzna elewacja zakrystii i kaplicy jest ujednolicona z dwoma podobnie opracowanymi oknami o prosto sfazowanych narożnikach, należy sądzić, że zewnętrzny wystrój tych obu części świątyni wykonano po wzniesieniu kaplicy. Wnętrza zakrystii i kaplicy nie są połączone, natomiast skomunikowane są oddzielnie z wnętrzem prezbiterium. Oba wejścia są zresztą wykute wtórnie. Pierwotne wejście do zakrystii nie jest znane, natomiast kaplica skomunikowana była nie z prezbiterium lecz z nawą południową. Wejście to zostało zamurowane, a ślady po jego istnieniu widnieją w ścianie wschodnie, nawy południowej. Zakrystię i kaplicę przykryto wtórnie sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o półwałkowym przekroju żeber a na zewnątrz przykryto je wspólnym pulpitowym dachem połączonym z dachem nad prezbiterium. Obie te części świątyni wznoszono w tym samym czasie co korpus nawowy.
Wznoszenie korpusu nawowego musiało trwać znacznie dłużej niż prezbiterium, gdyż w trakcie budowy miała miejsce zmiana koncepcji polegająca na zrezygnowaniu z pierwotnego układu halowego na rzecz rozwiązania pseudobazylikowego.
W zachowanym wnętrzu pseudobazylikowym, z wyższą nawą główną, ale bez własnego oświetlenia, na ścianach naw bocznych oraz na filarach dzielących wnętrze na trzy przęsła, widoczne są nieregularności świadczące o owej zmianie koncepcji. Ślady występują w postaci odsadzek w murze, na których wtórnie osadzono sklepienia a także w postaci zasłoniętych pachami sklepiennymi łuków wnęk, w których mieściły się okna. Wprawdzie sklepienie nawy głównej, a także naw bocznych zostały wtórnie założone na początku XX wieku, ale należy sądzić iż była to rekonstrukcja istniejących przed zniszczeniem form, a nie budowa zupełnie nowych sklepień.
O dwufazowym wznoszeniu korpusu nawowego świadczy też technika budowy. W dolnych partiach korpusu nawowego występuje bowiem wiązanie wendyjskie, natomiast w górnych zastosowano gotycki układ cegieł. Ponieważ nieregularności w filarach i ścianach występują tylko po stronie północnej, można przyjąć, że z budowy hali zrezygnowano po wyprowadzeniu ścian nawy północnej i części filarów międzynawowych, natomiast górną część nawy głównej i nawę południową budowano już w systemie pseudobazylikowym. Przystępując do wznoszenia hali budowniczowie opierali się na znanym i rozpowszechnionym na terenie Pomorza Zachodniego wzorze zastosowanym w kościołach farnych w Kołobrzegu, Stargardzie, Wolinie,  Gryficach i Trzebiatowie, redukując tylko ilość przęseł z pięciu do trzech.
Redukcja przęseł spowodowała zmianę w typowym planie korpusu nawowego, który zamiast kształtu prostokątnego otrzymał rzut zbliżony do kwadratu. Niewielkiej zmianie uległy też proporcje szerokości nawy głównej w stosunku do naw bocznych.
W Nowogardzie przęsła nawy głównej są 2,5 razy szersze niż prostokątne przęsła naw bocznych, podczas gdy we wcześniejszych obiektach proporcje układają się w stosunku 1:2.
W zrealizowanym ostatecznie układzie pseudobazylikowym nawiązano z kolei do rozwiązań bazylikowych w farach Białogardu, Koszalina czy Słupska i pseudobazylikowych wzniesionych w Karlinie i w Pyrzycach. Wnętrze pseudobazylikowego korpusu podzielono na nawy przy pomocy dwóch par ośmiobocznych, gładkich filarów o prostych cokołach i wąskiej, skromnie profilowanej strefie kapitelowej z nawy głównej otwierają się szerokie, ostrołukowe arkady do naw bocznych. Ściany nad arkadami zamknięte ostrołukowo, podzielone zostały na cztery płytkie blendy. Całość ujęta ostrołukiem profilowanym trzema prostymi uskokami wspierającymi się na strefie kapitelowej filarów. Nawę główną przykryto sklepieniem gwiaździstym o sześcioramiennym rysunku gwiazdy, nieco niższe nawy boczne uzyskały bardzo proste formy architektoniczne. W ścianach naw bocznych, w płytkich ostrołukowych wnękach umieszczono wąskie ostrołukowe okna o nieznanych nam  dzisiaj podziałach. Wtórnie założono sklepienia krzyżowo-żebrowe w ścianie północnej. W tej samej nawie, w narożniku północno-wschodnim widoczny jest zamurowany, prostokątny otwór wejściowy z zachowanymi do dziś zawiasami służącymi do zawieszenia drzwi. Wejście to prowadziło zapewne na empory - umieszczone w kościele tuż po reformacji - z zewnętrznej kruchty, której form niestety nie znamy, gdyż nie było jej już w XIX wieku kiedy sporządzono raut kościoła.
Zewnętrzne elewacje tak prezbiterium jak i korpusu nawowego średniowiecznej świątyni, musiały posiadać formy nieco bogatsze niż te, które dotrwały do naszych czasów. Obecnie, elewacje te są gładkie, podzielone jedynie oknami i prostymi, bezuskokowymi przyporami. Pierwotnie okna musiały posiadać bogatsze podziały, przypory były zapewne jednouskokowe a ca­łość wieńczył najprawdopodobniej gzyms podokapowy. Ślady sku­cia gzymsu widoczne są na zachodniej ścianie nawy północnej, gdzie istnieje również wtórnie przekute ostrołukowe wejście, nad którym widnieje ślad po zamurowanym oknie identycznym jak po przeciwnej stronie wieży. Obie ściany szczytowe naw bocz­nych podzielone były dwoma, wąskimi ostrołukowymi blendami. Podobnie jak w przypadku prezbiterium, również i tutaj brak detalu architektonicznego, nie pozwala nam na dokładne określenie dat budowy. Elementami datującymi korpus nawowy są jedynie filary i sklepienia gwiaździste. O ile jednak for­ma gładkich, ośmiu obłożnych filarów występuje w architekturze Pomorza Zachodniego od połowy XIV wieku do końca średniowie­cza, co w sposób oczywisty utrudnia uściślenie datowania, to forma sklepień gwiaździstych jest już bardziej wymowna, gdyż na interesującym nas terenie podobne sklepienia stosuje się na szerszą skalę dopiero w XV wieku. Jest rzeczą możliwą, że sklepienia te zostały założone w ostatniej fazie budowy nie­mniej jednak połączenie takich elementów jak zredukowany plan oraz prostota form zdają się świadczyć o tym, że korpus na­wowy swój ostateczny kształt otrzymał dopiero w pierwszej połowie XV wieku mimo, że jego budowę rozpoczęto około połowy XIV wieku.
Podobnie było zapewne z budową wieży, której wznoszenie rozpoczęto łącznie z korpusem nawowym o czym świadczą wymownie powiązane narożniki. W ścianach bocznych wieży, w odległości ok. 1 m. od ścian naw bocznych występują jednak wyraźne pionowe dylatacje, których istnienie sugeruje, iż mia­ła tu miejsce albo przerwa w budowie albo przebudowa, w wyni­ku której wieża otrzymała swój ostateczny kształt to jest prostego, masywnego prostokąta o ubogim wystroju architekto­nicznym. O etapowym wznoszeniu wieży świadczy też obecność gzymsu oddzielającego pierwszą kondygnację wieży od drugiej, który to gzyms urywa się przy wspomnianych wyżej szwach na ścianach bocznych.
Wnętrze wieży, otwierające się w przyziemiu szeroką ar­kadą do wnętrza nawy głównej, otrzymało kształt niewymiaro­wego krzyża greckiego, o dłuższym ramieniu poprzecznym. Wnętrze to podzielono na dwie kondygnacje, z których pierw­szą podzielono z kolei na trzy pomieszczenia. Środkowe, centralnie usytuowane pomieszczenie przykryte jest obecnie sklepie­niem żebrowym założonym najprawdopodobniej w ciągu XVII wieku. W pomieszczeniu znajdującym się w południowej części wieży umieszczono klatkę schodową z wejściem od strony zewnętrznej. We wnętrzu wieży, nad arkadą otwartą do nawy głównej umiesz­czono organy. Wewnętrznym, prostym podziałem odpowiadały po­działy zewnętrzne. W pierwszej, bardzo niskiej kondygnacji usytuowano od strony wschodniej główny portal, którego form pierwotnych również nie znamy, gdyż zostały całkowicie wymienione w XIX wieku. W ścianie południowej umieszczono niewielkie wejście prowadzą­ce na klatkę schodową, a ściana północna była bezokienna, istniejące w niej okienko wykuto wtórnie. Elewacje drugiej  kondygnacji, której górna część została całkowicie przebudowana jeszcze w XVII wieku, rozwiązano identycznie. Podzielono je trzema ostrołukowymi blendami, posiadającymi wewnętrzne podziały złożone z dwóch małych blend zamkniętych półkoliście i pojedynczych okrągłych blendek umieszczonych w zwieńczeniu. Forma blend zdobiących drugą kondygnację wieży nawiązuje do bardziej urozmaiconych rozwiązań zastosowanych w kościołach farnych w Gryficach czy Trzebiatowie i jest ich daleką pochod­ną co może świadczyć o stosunkowo późnym okresie ich powstania. Pierwotnie wieża zwieńczona była zapewne spiczastym hełmem, charakterystycznym dla budowli gotyckich.
Około połowy XV wieku do północnej elewacji prezbiterium dobudowano kaplicę, zwaną od imienia założycieli i fundatorów kaplicą Eversteinów lub Świętej Trójcy. O tym, że kaplica ta została dobudowana do prezbiterium wtórnie świadczą niezbicie brak powiązania murów, inne wiązanie cegieł oraz zamurowanie przypór prezbiterium. Z pierwotnego kształtu kaplicy zachował się jedynie jej rzut bryły oraz wykroje okien oświetlających wnętrze od strony północnej. Pozostałe formy takie jak przejścia do nawy północnej i prezbiterium, podziały okien oraz sklepienia powstały w wyniku późniejszych przebudów. O średniowiecznych formach kaplicy wiemy niewiele, poza tym, że pod posadzką mieściła się krypta grzebalna dla członków rodu von Everstein oraz, że tę kryptę zamurowano już w 2 poł. XVIII wieku. Brak przypór przy zewnętrznych elewacjach kaplicy sugeruje, że mogła być ona przykryta stropem. Obecne rozwiązanie elewacji kaplicy jest z pewnością również wtórne w stosunku rozwiązania pierwotnego, o czym świadczył nietypowe rozmieszczenie blend i wtórnie przekute okna w ścianie północnej. Okno od strony zachodniej, w którego bezpośrednim sąsiedztwie usytuowano ostrołukową blendę, wykuto najprawdopodobniej na miejscu pierwotnego portalu, po którym zachował się prawy, zamurowany obecnie narożnik. Ślady po jakimś otworze widoczne są również w środkowej części ściany północnej, do której dostawiono wąską przyporę. W ścianie wschodniej natomiast zamurowano pierwotne okno, pozostawiając w tym miejscu blendę. Drugą, znacznie mniejszą blendę usytuowano tuż przy narożniku, po północnej stronie okna. Ścianę szczytową tej elewacji po­dzielono czterema ostrołukowymi blendami, z których najniższa została zamurowana. Zwieńczenie szczytu, zakończonego pulpitowo, zostało przemurowane na początku XX wieku, w identyczny sposób jak przy szczytach zachodnich obu naw bocznych.
Całość prac przy budowie fary nowogardzkiej ukończono wg Rudolphsona około 1480 roku. W tym czasie wzniesiono też nieistniejącą już dziś plebanię usytuowaną w pobliżu zakrystii.
Ze średniowiecznego wyposażenia kościoła, do naszych czasów nic się nie zachowało. Z fragmentarycznie zachowanych materiałów źródłowych wiemy tylko, że w XV w. w kościele znajdowało się wiele ołtarzy, a w tym ołtarz pw. Marii Magdaleny i stalle wzmiankowane w źródłach już w 1334 r. oraz ołtarz pw. Trzech Króli, ufundowany w 1451 roku przez grafa Albrechta von Eversteina. Wiemy również, że w 1485 r. mieszczanie Nowogardu ufundowali dla swojej świątyni wielki dzwon zwany „Maria” o przekroju 102 cm.
W roku 1534 wraz z przejściem mieszkańców Nowogardu na protestantyzm kościół został zamieniony na zbór luterański. W tym też czasie kościół został poważnie uszkodzony przez pożar.



2.2. Duchowieństwo
    
Istnieje ogromna trudność w podaniu istotnych szczegółów dotyczących duchownych katolickich, jak i ich pracy na terenie Nowogardu. Z dokumentów lokacyjnych54, podpisywanych przez panów nowogardzkich – Eversteinów w roku 1309 dowiadujemy się, że obecni przy tym byli dwaj kapelani hrabiowscy Johann von Daren i Johann Kregeneck, którzy prowadzili działalność religijną w obrębie zamku. Dokument ten wymienia również jako świadka proboszcza Hermana, ale nie ma mowy o kościele parafialnym, który w źródłach pojawia się dopiero w 1325 roku.
Parafia jako taka nie posiada żadnych dokumentów o tym mówiących, ponieważ wszelkie starodruki, jak i rękopisy które były w posiadaniu biblioteki parafialnej zaginęły w czasie II wojny światowej.
Należy jednak przyjąć, posługując się dokumentami dotyczącymi Pomorza Zachodniego, że na interesującym nas terenie pracowali przede wszystkim kapłani niemieccy. Od końca XII w. na Pomorzu Zachodnim duszpasterzują też i kapłani o nazwiskach typowo słowiańskich, np. w 1182 – Bucvvalo, 1187 – Diszislaw, 1193 – Calaman, 1239 – Cliszervitz, 1242 – Doberslaus, 1254 – Dobislaus, 1248 – Ratislaus, 1307 – Tetzlaus, 1275 – Wizlaus, lecz jest ich niewielu55.
W 1190 r. w diecezji kamieńskiej prawdopodobnie duszpasterzowało około 60 – 80 niemieckich kapłanów diecezjalnych56. Domyślać się więc należy, że przy kościele nowogardzkim pracowali od samego początku jego powstania kapłani pochodzenia niemieckiego, znający język Słowian57.
Do czasów reformacji na Pomorzu Zachodnim. założono około 50 klasztorów, które obok duchowieństwa diecezjalnego prowadziły pracę duszpasterską na powierzonym im terenie, obejmując swymi wpływami całą diecezję kamieńską. W pobliżu Nowogardu, w Kamieniu Pomorskim, posiadali swój klasztor Dominikanie, w Gryficach Franciszkanie, w Stargardzie Szczecińskim Augustianie i Joanici, w Białobokach k/Trzebiatowa Kanonicy Regularni, a w Marienbusch k/ Trzebiatowa i w Trzebiatowie swój klasztor posiadały Kanoniczki Regularne58. 
Nie jest też wykluczone, że i w Nowogardzie od czasu do czasu pojawiali się przedstawiciele poszczególnych zakonów, tym bardziej, że jeden z Eversteinów był komturem templariuszy.

​

2.3. Wierni

W roku 963 tereny dorzecza Odry i Warty obejmuje w posiadanie plemię Licikawików. Wykorzystując ekspansywną politykę Mieszka I wobec plemion polańskich, rozciągają oni zakres swego władania bardziej na północ, pokonując zorganizowaną obronę wielecko-wolińską59.
Gród w dużej mierze był zamieszkały przez ludność pochodzenia słowiańskiego. Nie przesądza to jednak o składzie etnicznym, lecz wskazuje na niewielkie wpływy niemieckie na tym terenie. Dopiero misja chrystianizacyjna św. Ottona, kolonizacyjna polityka biskupów kamieńskich oraz samych Eversteinów, zamieniła ten niegdyś słowiański gród i jego okolice w teren zamieszkały w większości przez germanów.
W roku 1821, w wyniku cofnięcia się wód jeziora, otaczających półwysep, odsłonięte zostały szczątki średniowiecznego pomostu, biegnącego na południe60. Zaś w czasie remontów miasta pod koniec XIX w. odkryto szczątki zabudowań należących do osiadłej tu ludności słowiańskiej, zajmującej się rybołówstwem61, rolnictwem oraz rzemiosłami, jak garncarstwo62, szewstwo, rogowiarstwo, tkactwo, a także, jak miało to miejsce w innych ośrodkach miejskich,  obróbką metali63.
Dziś istnieje ogromna trudność w ustaleniu liczby mieszkańców Nowogardu w chwili powstania z powodu braku jakichkolwiek źródeł. Szacunkowo jednak, opierając się o niewielką liczbę domów znajdujących się wewnątrz murów, jak i po za nimi (około 100) w czasach średniowiecznych, można przyjąć, że liczba mieszkańców nie przekraczała 500, nie wliczając kasztelana książęcego i jego otoczenia64.
Brak jest również dokumentacji pisanej o pochodzeniu rdzennych mieszkańców Nowogardu i jego okolic, lecz jest pewne, że teren ten był zamieszkały w większości przez ludność niegermańską. Świadczyć o tym może zaledwie 2, 1 % obecność nazw miejscowych wywodzących się z języka niemieckiego65. Jeszcze w dokumentach z XVI w. można spotkać nazwiska pochodzenia słowiańskiego w odniesieniu do ludności wiejskiej zamieszkałej w dobrach hrabiów Eversteinów - Mateusz Rentze, Paweł Grusowe, Radike, Marcin Brate66 itp. Nawet w otoczeniu samego hrabiego pod koniec XVI w. można spotkać ludzi o swojsko brzmiących nazwiskach, które świadczą o ich słowiańskim pochodzeniu. Na jednym z dokumentów z roku 1387 (67) występują jako świadkowie wójt Marcin Kazike i rajca Henryk Radunke, reprezentujący władze miejskie Nowogardu68.
Z chwilą przejęcia ziem nowogardzkich przez Eversteinów na ziemiach odnotowuje się gwałtowny wzrost osiedlania się ludności pochodzenia niemieckiego, która w strukturach społecznych zajęła wszystkie najwyższe szczeble, spychając ludność pochodzenia słowiańskiego do grupy plebsu miejskiego. Dużą w tym rolę miał Kościół niemiecki, który bardzo silnie wspierał germanizację wśród mieszkańców tych ziem.



PRZYPISY:



1 Niektórzy autorzy określają czas powstania grodu na 5000 lat temu. Zob. R z e s z o w s k i St., Z dziejów Nowogardu, Szczecin 1959, s. 16.

2 Ś l ą s k i K., Podziały terytorialne Pomorza w XI – XIII w., w: „Zapiski Historyczne”, t. XXXIV, 1969, z. 3, Poznań 1960, s. 120.

3 R u d o l p h s o n G., Geschichte Naugard seiner Umgepend und der Grafen von Eberstein, Berlin 1911, s. 7.

4 Otton był dobrze znany w Polsce gdyż w roku 1080 przebywał na dworze książęcym Władysława Hermana w otoczeniu opata wüzburskiego Henryka. W tym czasie pełnił obowiązki nauczyciela w gnieźnieńskiej szkole katedralnej. Po raz drugi przybył Otton do Polski jako kapelan Judyty Marii Salickiej. Powrócił do Niemiec w 1097 roku. Być może, że podczas tego pobytu Otton udzielił Krzywoustemu pierwszych nauk. Mógł więc poznać wtedy ludzi, język, problemy kraju, w którym sprawa pomorska wysuwała się na jedno z naczelnych miejsc. Por. E b o n i s: Sancti Ottonis, t. 7, cz. 1 s. 8-10.

5 H o l z a p f e l H., ks., Kirche zwischen Oder und Ostsee, Würzburg 1978, s.142.

6 Prawdopodobna data zbudowania pierwszego kościoła w Nowogardzie przez bp Reinberna to 1000 rok. Zob. K a r o l e w s k i Fr., Nowogard w starej fotografii, Szczecin 1995, s. 2.

7 Pierwszym biskupem kołobrzeskim został Reinbern, Niemiec z Turyngii. Według kroniki Thietmara był on człowiekiem gorliwym i pełnym ascezy. Mimo tych zalet jego misja nie powiodła się. Biskupstwo szybko upadło, a on sam schronił się u Bolesława Chrobrego, który posłał go w celach politycznych na Ruś Kijowską, gdzie zmarł w więzieniu. Żadne źródło nie wspomina później następcy Reinberna. Upadek zaś polskiego panowania na Pomorzu spowodował zanik pierwszego posiewu misyjnego na tych terenach. Walki toczone przez cały X wiek nie przywróciły polskiej zwierzchności nad Pomorzem Zachodnim. Oznaczało to także zamknięcie na długie lata drogi w kierunku Szczecina, Wolina, Kamienia i Kołobrzegu przed chrześcijaństwem z Polski. Por. B i u l e t y n   D u s z p a s t e r s k i  14 (198) 1999.

  W roku 1130 Wojciech nie był jeszcze biskupem, lecz asygnowanym na biskupa pomorskiego przez Ottona w roku 1125. W wielu opracowaniach jednak występuje jako biskup, ponieważ jako biskup postulat (administrator in spiritualis) mógł on już używać tytuł biskupi, co też czynił. Z czasem jednak doszło do nieporozumień pomiędzy Wojciechem a Ottonem, który stał się nieprzychylny Wojciechowi. Wojciech świadomy tego stanowiska Ottona wobec własnej kandydatury, dopiero po śmierci Ottona, pozbawiony przeciwnika, postanowił sprawę wziąć w swoje ręce. Udał się do Bambergu, gdzie z rąk biskupa Egilberta otrzymał pierścień. W tym momencie wybór był dokonany w sposób przewidziany prawem kanonicznym i nie było już przeszkód, które uniemożliwiałyby przyjęcie przez Wojciecha sakry biskupiej. Z Bambergu udał się do Rzymu, gdzie w 1140 roku został konsekrowany przez Innocentego II na pierwszego biskupa pomorskiego. 14 października 1140 roku tenże papież wystawił bullę protekcyjną dla nowej diecezji i ustanowił jej stolicę w Wolinie, a kościół pod wezwaniem świętego Wojciecha podniósł do godności katedry. Bulla ta zatwierdzała uposażenie biskupstwa pomorskiego i wymieniała jego źródła dochodowe. Miały się na nie składać: stała danina w zbożu i pieniądzu składana przez ludność, dochody płynące z grodów książęcych, opłaty targowe i cła, wsie, grunty i karczmy. Podstawą dochodu biskupstwa była tak zwana dziesięcina. W rzeczywistości nie stanowiła 1/10 plonów, lecz wynosiła na Pomorzu dwie miary zboża i pięć groszy. Takie obciążenie ludności rolniczej na rzecz Kościoła było dotąd rzeczą na ogół nie spotykaną i dlatego wymagało zatwierdzenia papieskiego. Ponadto papież wystawiając bullę uwzględnia postulaty wysunięte przez Wojciecha [...] tuis iustis postulationibus clementer annuens [...] i bierze jego diecezję pod swoją opiekę [...] et comissam tibi ecclesiam pomeranesem sub beati petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus [...]. Ustala również wschodnią granicę, która miała przebiegać na rzece Łebie. Celem tego biskupstwa była w dalszym ciągu chrystianizacja. Por. BD 14 (198) 1999.
  H o l z a p f e l   H., ks., op., cit., s.142.
  K r ű g e r  W., Naugard, w: S c h l e g e l  M., Naugard in Pommern. Unfere Stadt in alten Bildern, Heimatverein Naugard e. V. – Lilienthal 1995, s. 18.
  Al – Idrisi w roku 1200 zanotował: „Jest to gród okazały, o zwartej zabudowie, o wielkich bogactwach i wysoko kwalifikowanych rzemieślnikach. Miasto to nosi nazwę NUGRADA”. Por. R z e s z o w s k i  St.,
Z dziejów Nowogardu, Szczecin 1959, s. 7; K a r o l e w s k i  Fr., Stare fotografie Nowogardu, Nowogard 1999, s. 1.
  Pommersches Urkundenbuch, t. II, Stettin 1881 - 1885, s. 193.
  Niem. Naugard Burg und Siedlung, wenn nicht gar Städtchen.
  Protoplastą hrabiów Everstein jest Konrad I, który posiadł tytuł hrabiowski około roku 1123 / 1126 wraz z nabyciem hrabstwa nad rzeką Diemel. Ośrodkiem zaś był zamek Everstein w okolicach Polle, Holzminden i klasztoru cystersów w Amelungsborn. Syn Konrada I, Albrecht I ożenił się z siostrą Volkewina hrabiego Schwalenberg i z tego to małżeństwa narodził się Albrecht II, dzięki któremu ród będzie zaliczany do rodów znamienitych. Możliwe to się stało przez małżeństwo Albrechta II z krewną cesarza Fryderyka I, Piastówną Ryksą (Rychezą), córką Agnieszki margrabianki austryjackiej i polskiego księcia Władysława II Wygnańca, wnuczką Bolesława Krzywoustego, wdową po Alfonsie VII królu Kastylii i Rajmundzie II Berengarze hrabi Prowansji. Przez to małżeństwo Eversteinowie spokrewnili się z Piastami, ruskimi Rurykowiczami, austryjackimi Badenburgami oraz z panującą w Niemczech (1024 – 1106) dynastią salicką (Konradynów), pochodzącą od Karola Wielkiego. Bezpośrednim przodkiem hrabiów nowogardzkich był syn Albrechta II i Ryksy Albrecht III, który w roku 1199 poślubił Agnieszkę, córkę palatyna bawarskiego Ottona IX z rodu Wittelsbachów. Z nich to narodził się Ludwik I (1224 – 1285), żyjący w Danii, gdzie poślubił on Adelę, córkę Lamberta II hrabiego Gleichen z Turyngii, siostrę biskupa kamieńskiego Hermana (1249/1257 – 1288/1289).
To są rodzice Ottona I, pierwszego pana Nowogardu. Przez matkę Otto miał znakomitych przodków. Matka Adeli, Zofia, była córką Zygfryda III hrabiego Orlamünde i siostrą Albrechta, wielkorządcy króla duńskiego Waldemara II w północnej Saksonii na początku XIII wieku. Zygfryd zaś był wnukiem słynnego Albrechta Niedźwiedzia z domu askańskiego, pierwszego margrabiego brandenburskiego. Żoną Zygfryda, a prababką Ottona nowogardzkiego była Zofia, córka króla Danii Waldemara I, prawnuczka Bolesława Krzywoustego i Mścisława I, wielkiego księcia kijowskiego z linii Włodzimierza Monomacha. Przez matkę Otto był bliskim krewnym askańczyków saskich i brandenburskich, Estrydsenidów duńskich, Piastów, Rurykowiczów, królów Szwecji, Norwegi, Anglii (Zob. Pommerches Urkundenbuch, t. II, s. 170, 183, 285), potomkiem saskich Billungów, a więc samego Karola Wielkiego, saskich książąt z VIII wieku. Był też dzięki matce dalszym krewnym Gryfitów pomorskich.
Schyłek rodu Eversteinów to rok 1284, kiedy zamek rodowy przechodzi w ręce Welfów brunszwickich.
W roku 1428 po śmierci Hermana VII, całe hrabstwo Eversteinów przechodzi w ręce Ottona brunszwicko – lüneburskiego, który poślubił w 1425 roku córkę zmarłego Hermana VII, Elżbietę. Ród trwał jedynie w linii duńskich potomków Albrechta IV, starszego brata Ottona nowogardzkiego i w linii pomorskiej. Inny zaś brat Ottona, Bernard, robił karierę w zakonie templariuszy i w kapitule kamieńskiej. Był on kanonikiem kapituły kamieńskiej.  W 1285 roku został komturem bańskim w Rurce, prepozytem Pasewalku, preceptorem templariuszy na Marchię, Sławię (Meklemburgię), Pomorze, Polskę, a zarazem komturem w Chwarszczanach.
Zob. R Y M A R  E., Eversteinowie pomorscy na Nowogardzie i Maszewie. Podsumowanie badań genealogicznych, w: „Przegląd Zachodniopomorski”, R. 13(42), 1998, z. 4, s. 57 – 83.
  W większości opracowań historycznych spotkać możemy inną pisownię tego nazwiska EBERSTEIN. Jest to forma górnoniemiecka, która błędnie została przypisana temu rodowi. Nazwisko to winno być pisane według formy dolnoniemieckiej - EVERSTEIN. Por. R y m a r  E., op. cit., s. 67.
  700 łanów ziemi = 700 włók ziemi = 21 000 mórg = 12 000 ha.
  R u d o l p h s o n   G., op. cit. s. 174.
  R u d o l p h s o n   G., op. cit. s. 26-27; L e s i ń s k i  H., Z dziejów Nowogardu i Ziemi Nowogardzkiej,
„Z dziejów Ziemi Nowogardzkiej”, red., G o l c z e w s k i  K. ,  Poznań – Szczecin 1971, s. 27.
  Rozebrany w 1894 roku. Zob. K a r o l e w s k i  Fr., op. cit. s. 4.
  B e r g h a u s   H., Landbuch des Herzogthums Stettin von Kamin und Hinterpommern, cz. 2, t. V, Angermünde 1874, s. 2005.
  L e s i ń s k i   H.,  op. cit. s. 26. Z dziejów Nowogardu i Ziemi Nowogardzkiej, s. 27.
  Otto II Everstein (domicello nobili Ottoni comiti de Everstein), stojąc w 1338 roku na czele rycerstwa księstwa wołogoskiego w latach 70 uwikłał się wraz z Borkami i Dewitzami w wojnę z Wedlami. Do ugody doszło 29 września 1376 roku, wtedy to zebrali się w Nowogardzie rozjemcy w celu zapośredniczenia pokoju.
Zob. R i e d e l  A. F., red., Codex diplomaticus Brandenburgensis, Berlin 1838 – 1869.
  F e n r y c h  W., Konflikt książąt wołogowsko - słupskich z biskupstwem w Kamieniu na przełomie XIV i XV w., „Materiały Zachodnio Pomorskie”, t. VI, 1960, s. 34.
  Walki te opisał polski kronikarz z końca XIV w. Janko z Czarnkowa: „ (...) różnymi czasy, ziemie Świętobora, księcia szczecińskiego i wedleńskiego, baronów Szczygliczów, hrabiów Nowogardu i innych kaszubskich i pomorskich książąt oraz biskupstwa kamieńskiego były przez książąt i szlachtę - obłędem dotkniętych - łupione i ustawicznymi pożarami niszczone (...) z wyjątkiem grodów i miast warownych nie pozostało wsi, która nie była spalona”. Por. G r a b s k i  J. W., 300 miast wróciło do Polski, Warszawa 1960, s. 291.
  Albrecht III – znany z lat 1459 – 1486,  otrzymał wraz z bratem list lenny od Eryka II, księcia słupsko– wołgowskiego,  w którym otrzymał dobra obejmujące Kościuszki (Hindenburg), zamek i ziemię w Płotach, a w 1466 roku dostał Maszewo. Żonaty z córką Bernarda, hrabiego Regenstein i Blankenburg w górach Harzu.
Ludwik II – biskup postulat (administrator in spiritualis). Po śmierci bp. Henninga kapituła kamieńska dokonała wyboru prepozyta Henninga Kossebadego, jednak papież Sykstus IV desygnował bp. warmińskiego Mikołaja Tungena, nie dopuszczonego jednak na teren diecezji przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Rozpoczęła się długa rywalizacja o stolec biskupi w Kamieniu, bo kapituła w roku 1469 dokonała wyboru Ludwika Eversteina, nie mającego święceń kapłańskich. Ludwik nie otrzymał potwierdzenia papieskiego. Doszło też do walki między szczecińskimi książętami wołogoskimi a elektorami brandenburskimi o sukcesję. Ludwika popierali Eryk II, jego brat Albrecht III, Wedlowie, Borkowie, Dewitzowie. Ale konflikt z księciem Bogusławem X o lenno oraz z Dewitzami, Borkami i Ostenami o podział zdobyczy we władztwie biskupim spowodował, że Eversteinowie nie udzielili Bogusławowi X pomocy w wojnie z Brandenburgią w 1478 roku, a nadto wkroczyli w obszar księstwa, zdobywając Płoty Ostenów, Resko i Strzmiele Borków. W 1478 roku pokój przęcławski pozbawił Ludwika Eversteina poparcia zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Został nadto oskarżony przez Bogusława X o zagarnięcie i zrabowanie posiadłości książęcych. W 1480 roku na Pomorze przybył nowy biskup, Włoch Marinus de Fregano, uzgodniony przez papieża z Bogusławem. Został on intronizowany w Kamieniu i uznany przez Kołobrzeg i Koszalin. W tej sytuacji Ludwik wycofał się z walki otrzymując z tytułu administrowania diecezją 800 guldenów odszkodowania i Golczewo dożywotnie. Porzucając ostatecznie stan duchowny Ludwik poślubił Walpurgę, która miała wówczas 17 lat, najstarszą córkę Hansa II hrabiego Hohstein w Turyngii i Anny, księżniczki Anhaltn. Zmarł około roku 1502. Szansę na objęcie stolicy biskupiej w Kamieniu miał też syn Ludwika, Wolfgang I, któremu widoki takie czynił papież Leon X. Sprzeciwił się temu jednak Bogusław X, lecz po jego śmierci, Wolfgang otrzymał część dóbr biskupich z Błotnem („Kwakowo” = Quakenburg, potem od 1687 roku Friedrichsberg) oraz ekspektatywę na pierwszą zwolnioną prałaturę w kapitule. Już 1524 roku został jej prepozytem, a w latach 1530 – 1532 był jej dziekanem, chociaż nie miał święceń kapłańskich.
Por. R Y M A R   E., op. cit., s. 72 – 76.
  B e r g h a u s   H., op. cit., s. 2005.
  K r a t z  G., Die Städte der Provinz Pommern, Berlin 1865, s. 268.
  B e r g h a u s   H., op. cit., s. 2007.
  Ludwik III Everstein urodził się w 1527 roku. W wieku 7 lat, 23 kwietnia 1534 roku, po stryju Wolfgangu został wybrany na ewangelickiego prepozyta kapituły kamieńskiej. Jako trzeci z rodu był w roku 1544 kandydatem na stolec biskupi w Kamieniu, forsowanym przez Barnima XI, jednak biskupem został kanclerz Jakub von Zitzewitz, protegowany księcia Filipa I. Żoną Ludwika III była Anna hrabianka Mansfeld, córka Kacpra na Mansfeld – Hinterort i Anny hrabianki Wied. Zmarł 25 marca 1590 roku i został pochowany w kościele nowogardzkim. Zob. R y m a r   E., op. cit., s. 76 – 77.
  Zamek został wzmocniony murami oraz ziemnymi bastionami, na których umieszczono artylerię. Do zamku prowadziła droga, która wiodła przez obronny budynek bramny, za którym znajdował się zamkowy dziedziniec. Po prawej stronie od wejścia stał budynek dla rybaków, zaś po lewej tzw. długi dom o dwóch piętrach służący jako masztalarnia oraz jako mieszkanie dla służby.
  R u d o l p h s  o n   G., op. cit., s. 91-127, L e s i ń s k i  H., op. cit., s. 31.
  Srebra kościelne w ilości 150 łutów zostały sprzedane w Szczecinie za 85 talarów. Por. K o p y c i ń s k i  J.,  Dzieje parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Nowogardzie w latach 1945-1995 na tle powojennych dziejów miasta, Szczecin-Nowogard 1996, s. 18; L e m c k e  H., op. cit., s. 240.
  B o ń c z a  - B y s t r z y c k i  L., Studia i materiały do dziejów Kościoła Katolickiego na Pomorzu Zachodnim w granicach archidiecezji szczecińsko – kamieńskiej, Koszalin 1999, s. 5.
  W następnych dziesiątkach lat przeprowadzano próby ponownej chrystianizacji Pomorza Zach. Dopiero podbój Pomorza w latach 1121-1122 przez Bolesława Krzywoustego (1106-1138) umożliwiły ponowną chrystianizację. Początki nie były łatwe. Pierwsza wyprawa misyjna, pod przywództwem hiszpańskiego misjonarza Bernharda, zakończyła się fiaskiem. Zob. B o ń c z a – B y s t r z y c k i  L., op. cit., s. 7.
  W e j m a n  G., Organizacja kościelna Kamienia Pomorskiego w latach 1124-1544, Szczecin 1995, s. 106.
  Pierwszym jej biskupem został ustanowiony Wojciech (1140-1162), kapelan i towarzysz misyjny bp Ottona. Jednak liczne najazdy Duńczyków na Wolin spowodowały, że następca Wojciecha, bp. Konrad von Salzwedel (1162-1186) przeniósł ostatecznie w roku 1177 siedzibę biskupią z Wolina do książęcego miasta Kamienia Pomorskiego, które będąc miastem okazałym dawało gwarancję lepszej obrony przed najazdami.
Zob. B o ń c z a  - B y s t r z y c k i  L., op. cit., s. 8-9.
  B o ń c z a  - B y s t r z y c k i  L., op. cit., s. 15.
  Nowy kościół w Nowogardzie został zbudowany w roku 1309. Tamże.
  Według Berghausa na przedmieściu Stargardzkim znajdowała się kaplica pw. NMP i św. Jerzego wraz
z przytułkiem dla trędowatych i cmentarzem, utrzymywane z fundacji Henningka Schmelingka z 1474 roku.
W okolicy obecnej ulicy 3 Maja miała również stać kaplica św. Jakuba, o której nic bliżej nie wiadomo.
Przed Bramą zaś Gryficką usytuowana  była kaplica św. Gertrudy wraz z przytułkiem przeznaczonym
dla pielgrzymów i chorych, ufundowana przez Dubissiawa Ponatha. Zob. B e r g h a u s , op. cit., s. 1555.
  Najwybitniejszymi spośród biskupów kamieńskim byli: Konrad I, który zajął się budową katedry kamieńskiej; Zygfryd zajmujący się porządkiem kościelnym w diecezji - za jego to sprawą w roku 1188 została ogłoszona bulla, w której zarządzono, by zakonnicy i kler diecezjalny byli posłuszni biskupowi, a przy wyborze księży na różne stanowiska nie decydowały osoby świeckie - oraz Herman von Gleichen (1251-1289), który w sposób szczególny dbał o rozwój organizacji kościelnej, życia kościelnego, budowę nowych kościołów, organizowanie parafii i o rozwój życia zakonnego. Kontynuatorem podjętej przez niego troski i opieki o diecezję był biskup Henryk von Wacholtz (1301-1317). Pod koniec XIII w. biskupi kamieńscy mieli coraz więcej obowiązków, zaczęli więc wybierać do pomocy biskupów pomocniczych - sufraganów. Nie rządzili oni diecezją, lecz byli biskupami tytularnymi, do których należało święcenie kościołów, ołtarzy oraz udzielanie odpustów. Nazywani byli wikariuszami pontyfikalnymi „vicarii in pontificalibus”.
  Oficjalnie reformację na Pomorzu Zach. wprowadzono w dniu 13 grudnia 1534 r. podczas otwarcia tzw. sejmiku pomorskiego. Głównym propagatorem idei luterańskich był Jan Bugenhagen, Jan Knipstro, Jan Amandus, Jan Westphal i dawny opat z Białoboków Jan Christian Ketelhut. Narzucona na Pomorzu Zach. reformacja opierała się przede wszystkim na dwóch aktach prawnych: 1 - “Ordinatio caeremoniarum pro canonicis et monasteriis in ecclesiis Pomeraniae”- ordynacja z roku 1534, ustalająca nowy porządek liturgiczny a równocześnie pozwalała ona na krytykę dotychczasowych zasad wiary oraz zezwalała na małżeństwa zakonników i 2 - na nowy “Porządek Kościelny” (Kirchenordnung) z 1535 r. opracowany przez  J. Bugenhagena pt. : “Kercken ordeninge des gantzen Pamelandes, doch de Hoch gebaren Főrsten und Heren, Heren Barnym unde Philips, beyde gevedderen, up dem Landdage tho Treptow tho eeren dem heilligen Evangelio beslaten.”, określa on (1) stanowisko urzędu kaznodziejskiego – Das Predigtamt, (2) gminy wyznaniowej – Den gemeinen Kasten i (3) sprawowanie służby Bożej – Die Ceremonien. Zob. B o ń c z a – B y s t r z y c k i   L., op. cit., s. 23–24.
  Reformacja doprowadziła do zmiany w strukturze własności ziemskiej na rzecz protestantów. Obniżyła się kultura rolna, wzrósł ucisk ludności, spadł poziom religijny społeczeństwa i intelektualny, narodziła się nietolerancja religijna nie znana przed reformacją, zaczęto prześladować społeczność katolicką. Miało też miejsce pewne zjawisko, którego nie należy niedoceniać, ale i przeceniać - wprowadzono do liturgii język narodowy. Reformacja nie od razu znalazła licznych wielbicieli, dopiero połowa wieku XVII jest okresem upowszechnienia się protestantyzmu na Pomorzu Zachodnim.
  Od XIII w. w diecezji kamieńskiej zakładano tzw. “Kalande” (łac. Confrateritas kalendarum; niem. Kalandsbruderschaft). Były to tzw. Bractwa Kalendowe  wiernych i duchownych, którzy gromadzili się w pewne dni miesiąca, celem wspólnej modlitwy, na wzór modlitwy chóralnej zakonników. Tego rodzaju zgromadzenie spotykamy m. in. w roku 1325 w Nowogardzie i wówczas to wspomina się także i o kościele, przy którym istniało owo zgromadzenie posiadające również i własny dom. Zob. B o ń c z a – B y s t r z y c k i   L., op. cit., s. 27; H e y d e n  H., Von den Kalanden in Pomern, „Blätter für Kirchengeschichte Pommerns” 20/21: 1939, s. 49;
W e j m a n  G., op. cit., s. 147.
  B r e n n e r, Nachkommen Gorms des Alten (König von Dänemark) I – XVI Generation, Kopenhagen 1964, nr. 722.
  Herman urodzony około roku 1280, znany ze źródeł z lat (1300) 1302 – 1330, zmarł zapewne w roku 1331. Albrecht I (X) znany z lat 1303 – 1325. Zob. R y m a r  E., op. cit., s. 67 – 68.
  B e r g h a u s   H., op. cit., s. 1514;
  Około 240 ha.
  Około 34,3 ha.
  L e m c k e  H., Die Bau und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, z. IX, „Der Kreis Naugard”, Szczecin 1910, s. 240.
  R u d o l p h s o n  G. op. cit., s. 65.
  Zob. przypis 22.
  L e m c k e  H., op. cit., s. 240.
  Na podstawie materiałów Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Dokument lokacyjny nie zachował się w oryginale. Odnajdujemy go zaś w odpisie w cytowanym po raz pierwszy przez Brügemanna L. W. w Ausfuhrliche Beschreibung, s. 290.

  B o ń c z a – B y s t r z y c k i  B., op. cit., s. 13-14.
  Tamże.
  Książę Barnim I w dniu 28. XII. 1237 roku wydał rozporządzenie, na mocy którego przy kościele św. Piotra w Szczecinie i w przyszłości przy nowo zbudowanych kościołach parafialnych winni pracować tylko księża niemieckiego pochodzenia. Zob. Tamże.
  B o ń c z a – B y s t r z y c k i   L., op. cit., s. 23 – 24.
  G o l c z e w s k i  K., op. cit., s. 21 - 22.
  R u d o l p h s o n   G., op. cit., s.7.
  Nowogard otoczony był wówczas wieloma jeziorami, które istnieją do dnia dzisiejszego. Jeziora te obfitowały w wiele gatunków ryb słodkowodnych, z połowów których większość mieszkańców utrzymywało się.
  Świadectwem tego są szczątki pochodzące z XIV wieku, odkryte w czasie remontu zakładu karnego po buncie więźniów, który miał miejsce w 1987 roku.
  R u d o l p h s o n  G., op. cit., s. 7.
  Zob. A r c h i w u m  P a ń s t w o w e  w Szczecinie, Kamera Wojenno-Skarbowa (Rep.12b) Amt Naugard Nr. 1a (Graffliches Erbegister über Naugarden und Massow).
  H o l s t e n  R., Die ältesten deutschen Flurnamen in Pommern, Baltische Studien 37, 1935.
  Ś l ą s k i  K., Przemiany etniczne  na Pomorzu Zachodnim w rozwoju dziejowym,
Poznań 1954, s. 122.
  AP Szczecin, Kamera Wojenno - Skarbowa (Rep. 12 b) Amt Naugard, nr 1a
  R u d o l p h s o n  G., op. cit., s. 34.

​

​